Friday, 31 May 2019

REIEK TLANG

*REIÊK TLANG*
-fela ngente

_When the Last Tree Is Cut Down, the Last Fish Eaten, and the Last Stream Poisoned, You Will Realize That You Cannot Eat Money_

Khawiah mah an ni khua khuan kawng an siam lo vang. Dem turah pawh ka ngai lo. Siam theitu zawk lamah khan ball khalh a fuh zawk.

An V.C te pawhin hlawkna a awm dawnin an ngai a, an rilru put phak tawkah chuan hlawkna chu an um ve tur a lawm. *Mahse, rei lo tê chhunga tana hlawkna kha a hnua chânna a ni thei si.*

Tourist hmanga sum hmuh theih kan inbeisei maw? Kawng a tlang avang khan pawisa eng zat nge an chawi ang a, eng zat chiahin nge maw kan hlawk thur thur dawn ni? Tu nge hlawk tur? Sorkar? A teuh lo mai, tourism department ngat phei chuan an lodge pawh an enkawl zo mang lo a ni a. Sorkar hmun apiang a ṭawp telh telh tih hi zin kual ṭhin chuan kan hria ang. *(Sorkar beihna a ni lo, tu sorkar-ah pawh hei chu thu dik a ni)*

Reiek khua khuan eng hlawkna mah an tel belh dawn lo. Hun rei lo tê chhung chu inhlawhna an hmu mahna. Motor an service-tir ang maw? Reiek tlang tlawhtute hian motor vekin a lawm a khua kan thlen. Tlangah tlang ngat se chu mahni lirthei an khalh chho em em ang.

*Tar leh rualbanlo te tan a awlsam* tih hi a dik. Ṭhalai tan hlei hlei a awlsam a lawm! Aizawl chheh velah an ni thlen theihna tur hmun nuam a tam asin. In veng biak inah takngial pawh rualbanlo te tan hmun in siam loh kha! Ragiv Gandhi stadium te khu, rualbanlo te tana hmun siam a nih loh avangin Nicky-a leh a ṭhianten nasa taka an nawr hnua khutianga awm chauh khu asin! *Aizawla an chanvo pawh hmu phak mang lo te hi Reiek tlang lawnpui tum phet suh u*. An ni thlifim dawnna tur chu Reiek khaw piahah pawh sawn hmun thengthaw nuam em em *Ngai tlang* a awm asin.

Chalfilh tlang a bua zo va, Murlen national park a motor kawngpui an kaltlangtir hma leh hnu chu lei leh van ang mai a ni a. A ni telin Mizoram a lum a, 35°C te a ni ta! Kum 5 a vei leh chuan phai khawlum kan sawi angah khuan kan cheng mai dawn.  Aizawl leh a chheh vel kan vah tamna chin chu a hnawk (bawlhhlawh) thar zel bawk a.

*Hawh u, ṭhiante u, a chhan sawi vak a ngai lo. I humhalh tawp mai ang u. Natural Environment humhalh tur hian fin vak a ngai lo. Humhalh tawp a ni mai!*

Thursday, 30 May 2019

REITLANGPUI

#savereiek

Reiêk tlang chhipa
Boruak thiang dawng turin
Motor kawngpui sial an tum e
Khuarel hlutna hnualsuat a
Khawl tha seng lut zelin
Awlsam taka nuam chen turin.

Khuanu min pek hmun hring mawi
Humhalh turin pen chhuak ang u
Thing leh mau leh nungchate
Thlamuanga an len ve nan
Reitlangpui hmun mawi hmingthang
Motor kawngpui lut lul suh se.

30th may, 2019

Sunday, 26 May 2019

KA DUHSAM

Hun harsa ka pal mek a
Pal tlang tawh ka chhui kir a
Hmabak kawng ka thlir bawk a
Thui tak ve ve an ni a

Ka sulhnu ka chhui kir a
Ngun takin ka dâwn kir a
Keima chakna a tawk lo va
Puitu an awm tih ka hria

Hmatiang hun ka thlir a
Thui tak kal turin ka ruahman a
He mihring finna leh taksa
Hian min thlenpui dawn si lo va

Ka zawh lamtluang ka thlir a
Harsa tih chang ni a tam a
Kawng nuam leh awlsam ni a
Ngaitu te thlen phak bak a ni a

Ka thlen tur kawng chu a pik a
Hling leh kham hmun a ni a
Mi tu mah kal ve an tum lo va
Chu hmun chu ka duhsam a ni a

26.5.2019

Monday, 13 May 2019

NIPUI PÂR

Di tê,
Nipui pâr a vul leh ta
Zo bawmtu hram thiam leh
Vul zawng zingah i mawi ber e
Chhing zo awm hian an mawi lo
Ka nipui pangpâr mawi ber kha.

Di tê,
Kar lam a hla nun khua a zuai
Sakhmel tawn ni her thei si lo
Nang leh ka tan biahthu inṭawm
Nipui pâr sen mawi tak kha
Rinawm thu nen lo hlan rawh aw.

Di tê,
Pâr zawng zawng an chuai ang a
Hunin Nipui pâr a liampui ang
Chung tur ni pawh kawlah liamin
Lentu zing pawh chuai mah se
Ka tan vul reng nang che aw.

13.5.2019
KEA

Saturday, 11 May 2019

MIZO TAWNGA LAM RIK DAN LEH A AWMZIA

A KHUH HAWNNA:
‘|awng’ tih awmzia hi fiah taka sawi a har hle awm e. Ri hmanga mihringte inkara inpawh tawnna tiin sawi ila a dik ve thei ang. A la kawi duh tan chuan he sawifiahna hi a fiah tawk lo thei ve bawk. |awng ngei hian sawifiah a awl! Khawvel hnam hrang hrangin mahni \awng bil kan nei \heuh a. Khawvel pumah hian \awng sang eng emaw zat awmin an sawi. Chu’ng zingah chuan hmangtu awm tawh lo ‘|awng thi (dead language)’ tawhte pawh a awm. Tin, hnam khat rau rauah pawh chi peng tam tak a awm theih a. Chu mite chuan \awng bil an nei dih diah hlawm bawk. |awng hian ze hrang tam tak a nei thei awm e. Chu’ng ze hrangte chu anmahni mal \heuh pawh zir tham leh chhui fe tham a ni hlawm. Entirnan :-

A ri (Phonetics)
A thluk (Tone)
iii) A thumal ziarang (Morphology)
iv) A sentence inphuahkhawm dan (Syntax)
v) A ri inphuahkhawm dan (Phonology)

MIZO |AWNG KALPHUNG:
Mizo \awng han tih mai hian sawi dan leh hriatfiah dan a inang lo thei viau.  Mi tam berin kan hman leh kan hriat tlanglawn ber ‘Duhlian \awng’ \henkhatin ‘Lusei \awng’ tia an sawi hi tun tumah chuan thlur deuh bik ila a \ha awm e.

Mizo \awng hi Tibeto-Burman \awng chhungkaw zinga mi a ni a. A thluk chungchangah a thumal hawrawp inang reng si, a thluk avanga awmze nei dang thin a ni. (Entirnan: Lei) A awmzia tidanglam theitu thluk hrang hrangte chu Mizo \awngah hian chi li velin a \hen theih ang. Hetiangin -

i) Ri sang
ii) Ri hniam
iii) Ri lawn
iv) Ri kuai

Tin, hemi bakah hian a thumal hawrawp leh a lam dan chena inang, awmze nei hrang si (Homophones) a awm \hin bawk a. A sentence kalphung a zira hriat fiah theih an ni tlangpui. Tin, \awng thluk hi ‘Level Tone’ leh ‘Contour Tone’ a \hen a ni leh a. ‘Level Tone’ hi chu a sang emaw, a hniam emaw, a ri phei pat hi a ni a; ‘Cotour Tone’ erawh chu ri kawi, a hniam a\anga a sang emaw, a sang a\anga a hniam zawk emaw, a ri laihawl atanga  a sang zawng emaw, a hniam zawng emawa ri kawi te hi a ni. Mizo \awngah hian Level Tone kan tih ang hi pakhat chiah kan nei. Chu chu Ri sang (High tone) hi a ni a. Tin, ri hniam, ri lawn, ri kuai te hi Contour tone a ni. 

Zo \awng hi ‘Monosyllabic Language’ an tih ang hi a ni a. Dan naranin a thu mal te hi syllable pakhat aiin a tam ngai lo. Amaherawhchu, thu mal syllable pakhat aia tam nei, compound emaw thu chher chhuah chawp (derived word) a nih leh nih loh hriat chian si loh a awm \euh mai.

|awng hi ri a ni a. Ri hrang hrang inphuah khawm khan awmzia a lo nei ta a. Tichuan, mihring leh mihring inkarah, inpawh tawnna a lo awm thei ta a ni. Tin, heng rite hi a tihrikna hmun leh a tihrik dana zirin hming vuah vek a ni.

Mizo \awng sentence zia leh nihphungah hian sawi tur a tam thei hle a. Grammar leh \awng zirna (Linguistic) a hming ‘techinical’ tak tak hman leh sawifiah tur a tam hle bawk. Sawi mai pawh hriatthiam har deuh takte a awm nuk hlawm avangin a \hena zar han tarlang leh zuai ila. |awng reng rengah hian sentence puitlingah chuan subject leh verb a awm ngei ngei a ngai a. Tin, a verb a zirin object pawh a tel ve a ngai thin.  |awng kalhmang hi ‘Subject-Verb-Object’ ‘Subject-Object-Verb’ etc. in a thliar theih a. Mizo \awng kalphung pangngaiah chuan subject a hmasa ber a, object in zuiin verb in a tawp tlangpui a. Kan \awngkam a zirin emaw, kan sawifiah leh dan tura zirin a ni vek kher lo thung. Entirnan: Lalan sakei a kap. Hetah hian Lala chu subject niin Sakei hi a object chu a ni a, a kap tih hi verb a ni thung. Chutih rualin Sakei a kap Lalan pawh ti ila a dik lohna a awm chuang lo a, a sentence erawh a ulh deuh thung.

Kan sawi tak zawng zawngte kha Mizo \awng kalhmang tam tak zinga \henkhat chauh a ni a, a kalhmang kan sawite zingah hnial kalh theihte pawh a awm thei ang. Hei vang hian a dik lo hulhual e tihna a ni lo va, ngaihdan leh hriatdan a inang vek lo ang bawkin a kalhmang kan sawifiah dan pawh a inang kher awm lo ve.

MIZO |AWNG LAM RIK DAN LEH AWMZIA:
Kan sawi tawh angin \awng hi ri a ni a. Ri hrang hrang inphuah khawm khan awmzia a lo nei ta a. Tichuan, mihring leh mihring inkarah, inpawh tawnna a lo awm thei ta a ni. Tin, heng rite hi a tihrikna hmun leh a tihrik dana zirin hming vuah vek a ni. Mizo \awng hi \awng danglam tak, thluk bik riau nei, thumal thuhmun pawh a thluk avanga kawh awmze hrang daih thei a ni a. A \awng thluk ziak danglam dan emaw, a chhinchhiahna emaw kan neih si loh avangin a thu zawm, a bul lam emaw, a zawm zel thu emaw a\ang chauh lo chuan, chu thumal chuan eng nge a kawh hriat theih a ni lo. A thluk dan hriat hnu-ah a awmzia a chiang chauh a ni. Chuvangin hnam dang tan phei chuan Mizo \awng thiam tak nih a harsa hle. Chu a \awng thluk dan tak chu an thiam theih loh avangin a ni an \awng an pai \hin ni.

Mi naran tan hla \ha phuah a harsatna chhan pakhat pawh a \awng thluk leh a hla thluk inpersan hauh loa phuah thiam a harsat vang a ni. Chuvangin, hla phuahtu tan fimkhur a ngai hle a ni. Chuvang chuan faifuk leh changtuma inkoh thei leh, thu tawi deuh phei chu inbiak nana hman theih \awng a ni. Chung thumal zinga thluk hrang nei \henkhat a tihfiahna \awngkam nen tlem te tarlang ila.

Bang : a) Vawiin chu bang ka ping dawn
b) Ka hna a\ang chuan ka bang daih tawh.
c) Ei bang sawi tham a awm tawh lo.

Bawk : a) Leiah bawk suh, i kawr a bal ang.
b) Hrui hmawr kha suih bawk rawh.
c) Vawiin chu bawk-ah ka riak lut ang.
d) Nangmah bawk a ni maw lo kal?

Hlim : a) Khiang hlim hi a dai bik asin.
b) Kan lengkhawm chu kan hlim teh asin.
c) Puan kha han hlim teh
d) Kan thlen hlim khan ka hmu a lawm.

Zung : a) He ser chuan zung a va ngah ve.
b) Zun phal lohna-ah a zung em ni?

Ngawi : a) Tlawng luiah ngawi kan dawh dawn.
b) Bengchheng loin ngawi \hiap rawh u.

MIZO |AWNGA LAM UARNA HMAN DAN:
Sap\awngah chuan thua ri hlawm (syllable) pahnih emaw, a aia tam emaw a awm chuan, ri hlawm pakhat talah lam uarna (accent) dah a ni fo \hin. Thu sei deuhah chuan accent hi hmun hnih thumah dah theih a ni bawk. Chutia hmun hnih hmun thuma accent an dah chuan, accent dahna zinga lam uarna berk ha primary accent an ti a; accent dah vena si; mahse, uar lo deuh zawka dahna kha secondary accent an ti a ni.

Mizo \awngah hian lam uarna kan hmang ve em tih lo en ila. Accent tih hi thukna tih aiin lam uarna tiin sawi ila a dik hmel zawk. Lam uarna hi thil chi thumin a siam theih a. Chungte chu thuk sei leh sei lo te, lam rin leh rin loh te, ri ki san leh san loh te an ni. Heng zingah hian ri ki san leh san loh hi a pawimawh ber awm e.

Zo\awng thua ri hlawm pahnih nei ho zingah hian ri hlawm hmasa zawka lam uarna nei kan nei nual a. Chung zinga thu \henkhat chu lo tarlang ila.

Arawn Bawlhhlawh Phurrit Ralthuam Ringhlel Rochun Singsa Senso Taima Thatchhia Thikthu Zawng\ah.

Tin, ri hlawm pahnih awm zingah a pahniha lam uarna dah pawh kan nei bawk. Hetiangin:

Bengchheng Pheikhawk Kauphek Puitling
Kutchuk Thingphel Naupang Rangva Parbawr Zikhlum.

Ri hlawm pahnih nei zingah hian ri hlawm hnihna zawka lam uar na dahna thu hi kan nei tam hle bawk a, a tam ber hial awm e. Chung zinga \henkhat lo tarlang leh teh ang.

Aidu Nula Awmlai Pitar
Bathlar Pasal Chhemthei Ramhnuai
Dawhkan Sunhlu Eibar Tlangval
Fanghma |awngkam Hmarcha Upa
Kekawr Vanduai Lamkhuang Zawlnei
Mikhual Zualko.

THU TLANGKAWMNA:
Kan sawi takte a\ang hian Mizo \awnga lam rik dan leh a awmzia tlema zawng a hriat theih ang. Sawi tur leh sawi zau tur tam tak a la awm thei bawk ang. Chutih rualin kan sawi zingah pawh hnial theih fe fe chu a awm nuk mai thei. |awng hi nunna nei ang hiala sawi a ni a, thil che ve reng a nih avangin mi pakhat ngaihdana a nihna tak chiang taka sawi a ngamawm loh fo. Chutih rualin mi nawlpuiin kan pawm leh kan hawi zawng te erawh hriat theih ve tak a ni tho bawk a. Hma kan sawn zel turah ngai ang.





BIBLIOGRAPHY

Dokuma, James. Mizo |awng Kalphung. Mizoram Publication Board: Aizawl. 2006 Print.
Chhangte, Ralluaii. Mizo |awng chikna. Dr. Kenneth Chawngliana: Aizawl. 2001 Print.
Chawngthu, Rozama. Zo\awng hman dan dik. Tlangveng Printing Press: Aizawl. 2000 Print.
Mizo Lecturers Academy. Mizo \awng zir zauna. L.C.P Letter Press: Aizawl. 1995 Print
Thanmawia, Dr. R. L. Hla thu dictionary. Franco Offset Press: Aizawl. 2004 Print.

Monday, 6 May 2019

TAWN LOH NI

I hlimthla ka thlir a
Ka thinlai a hnim a
Ṭuanna tlang dang an ti a
Mi rilru kan hrethiam ngai lo.

Tawn loh ni a her a
Ni rei ni ber a thleng a
Ni tin mai hian ni rei ni
Ka duhtak, i tel lo chuan.

Ṭuan ṭul vangin kan ti a
A ṭul zawk hmangaihna awmtu
Kan kar lam a hla sawt si
Ṭuan kan lo ṭul thlawn em ni?

Tawn leh ni a her ang a
Tiin duhai kan sam a
A thlen ni a her hma chuan
Duhaisam bak beisei tur a awm si lo.

6.5.2019

HAIKU 1

I zunzam ka ngai
Ngaih i nâ ka vei zual che
Ka ruihhlo duh ber

6.5.2019